Τι είναι η μουσικοθεραπεία;
Στόχος της μουσικοθεραπείας είναι η προαγωγή της ψυχικής και σωματικής υγείας αξιοποιώντας τη μοναδική, έμφυτη σχέση του ανθρώπου με τη μουσική. Μετά από εξειδικευμένες θεραπευτικές παρεμβάσεις, παρατηρούμε βελτίωση στη συμπεριφορά, τη σκέψη, την επικοινωνία και τις κοινωνικές δεξιότητες των συμμετεχόντων.
Στη μουσικοθεραπεία, οι μέθοδοι και οι θεραπευτικές επιλογές βασίζονται στο μουσικό/συναισθηματικό συντονισμό (affect attunement) και στη συν-κίνηση, ως μέσο δημιουργίας ποιοτικών δεσμών και οργάνωσης εμπειριών. Δεδομένου ότι η μουσικοθεραπεία επηρεάζει το συναίσθημα, το μυαλό και το σώμα ταυτόχρονα, αποτελεί μια ολιστική προσέγγιση.
Θεωρητικό υπόβαθρο
Το θεωρητικό υπόβαθρο της μουσικοθεραπείας όπως την εφαρμόζουμε στην Μουσική Κίνηση, βασίζεται στη θεωρία και την έρευνα που δείχνουν ότι η δυσκολία σύνδεσης σε άτομα με αυτισμό, ΔΕΠΥ και άλλες νεύρο-αναπτυξιακές διαταραχές (ΝΑΔ), είναι αποτέλεσμα της «ρυθμικής τους ικανότητας» (ρύθμιση /οργάνωση/εκτέλεση).
Η ρυθμική ικανότητα αναφέρεται στην ικανότητα ψυχοσωματικής αυτό-οργάνωσης, ευελιξίας, ικανότητα περιοδικότητας και ικανότητα συγχρονισμού κατά την αλληλεπίδραση με τους άλλους, προκειμένου να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον κοινωνικά και να αναπτύξουμε την κοινωνική γνώση (γνώση που μεταβιβάζεται).
Είναι η ικανότητα να ρυθμίζει κανείς τις κινήσεις του σώματος και τη διάθεσή του, ως απάντηση στις κινήσεις και στην ενέργεια/παλμό των άλλων. Αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ανάπτυξης των παιδιών, καθώς τους επιτρέπει να συνδέονται και να ανταποκρίνονται σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον με συντονισμένο, αλλά και ευέλικτο τρόπο.
Αυτή είναι μια προσέγγιση στην επικοινωνία και την κοινωνική γνώση που υποστηρίζει την ιδέα ότι τα βρέφη αναπτύσσουν την κατανόηση και την σκέψη μέσω της δυνατότητας αντίληψης και ερμηνείας πολύ-ποίκιλων αισθητηριακών πηγών (πχ. αντιλαμβάνονται το πώς μπορεί να αισθάνεται η μητέρα από την ένταση και ταχύτητα της κίνησής της). Σε ύστερο χρόνο μέσω της επανάληψης αναπτύσσεται η επεισοδιακή μνήμη και άλλες πιο περίπλοκες μορφές γνώσης, πάντα μέσω συντονισμένων συναισθηματικών/αισθησιοκινητικών αλληλεπιδράσεων που επιτρέπουν την σύνδεση με τις σκέψεις και τα συναισθήματα του άλλου.
Η δυσκολία σύνδεσης σε διαπροσωπικό επίπεδο μπορεί να οδηγήσει στην έλλειψη πηγών πληροφοριών που συμβάλουν στην κατανόησης του εαυτού, των άλλων και σε αυτό που θα αποκαλούσαμε «τεχνογνωσία» του κόσμου. Στόχος της μουσικοθεραπείας είναι να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και διατήρηση των διαπροσωπικών/μουσικών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στο παιδί και τον θεραπευτή, ενώ ταυτόχρονα ενισχύει την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθηση μέσω της συναισθηματικής υποστήριξης, και την αποδοχής.
Σύμφωνα με την οπτική της ενεργητικής/αντιληπτικής προσέγγισης και της μουσικοθεραπείας και βάσει πρόσφατων ερευνών, οι νευροαναπτυξιακές διαταραχές είναι πρωτίστως αισθησιοκινητικές διαταραχές και διαταραχές αλληλεπίδρασης και σε πολλές περιπτώσεις μόνο δευτερογενώς γνωστικές διαταραχές. Επομένως, θεραπείες που ενσωματώνουν αισθησιοκινητικά στοιχεία και εστιάζουν στην βελτίωση της αλληλεπίδρασης μπορεί να είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές.
Πώς λειτουργεί η μουσικοθεραπεία
Τι συμβαίνει στη συνεδρία
Χρησιμοποιώντας διάφορα μουσικά όργανα που βρίσκονται μέσα σε ένα δωμάτιο, ο θεραπευτής προσκαλεί το παιδί (ή τον ενήλικα) να συμμετάσχει σε μια μουσική σχέση (να δημιουργήσουν μουσική μαζί). Δεν απαιτείται σε καμία περίπτωση μουσική γνώση. Μια μουσική σχέση σε ένα πλαίσιο αυτοσχεδιασμού είναι φύσει διαπροσωπική και διυποκειμενική (δίνω,παίρνω, συμβάλλω, επηρεάζω, ακούω, ακούγομαι). Ως απάντηση σε αυτό το λεγόμενο “παιχνίδι”, οι εμπειρίες και οι αντιδράσεις του παιδιού σε αυτή την συνθήκη αντικατοπτρίζονται στην συμπεριφορά του. Για παράδειγμα, η μουσική μπορεί να είναι περιορισμένη, φλύαρη, η σχέση να είναι σχέση αποφυγής (αποφυγή της μουσικής του θεραπευτή), ή να έχει πρόθεση να αποκλείσει τον θεραπευτή ή να μην συμμετέχει καθόλου, να απορρίπτει δηλ., την πρόσκληση στην μουσική, κ.λπ. Επομένως η μουσική σχέση αξιολογείται ως προς την ποιότητά της.Ο θεραπευτής είναι υπεύθυνος για αυτή την αξιολόγηση και την προετοιμασία του εδάφους για μια πιο ισότιμη και δημιουργική μουσική/διαπροσωπική σχέση. Η βελτίωση της μουσικής σχέσης υπονοεί την συναισθηματική, γνωστική και συμπεριφορική ανάπτυξη.
Η μουσικοθεραπεία αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα αλληλεπίδρασης
Τα άτομα με νευροαναπτυξιακές διαταραχές, φαίνεται να έχουν διαφορετικές αισθητηριακές/κινητικές/αντιληπτικές προτιμήσεις (διαφορετικοί ρυθμοί αλληλεπίδρασης) από τους νευροτυπικούς, γεγονός που επηρεάζει την ικανότητά τους να συνδέονται και να συμμετέχουν σε κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Ωστόσο, τόσο τα άτομα με ΝΑΔ όσο και τα νευροτυπικά στερούνται της ευελιξίας που απαιτείται ώστε να συντονιστούν μεταξύ τους στην καθημερινή ζωή. Ως αποτέλεσμα των δυσκολιών προσαρμογής και επικοινωνίας, η ανατροφή των παιδιών, η διδασκαλία και η θεραπεία μπορεί να γίνουν κατευθυντική και μη βοηθητικές.
Η μουσικοθεραπεία προσεγγίζει το πρόβλημα όχι ως ένα μονόπλευρο ζήτημα (που αφορά μόνο το άτομο με ΝΑΔ), αλλά ως ένα ζήτημα αλληλεπίδρασης (που περιλαμβάνει και τους δύο συμμετέχοντες εξίσου) και επιδιώκει να δημιουργήσει συνθήκες όπου και οι δύο μπορούν να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά. Επομένως, η θεραπεία είναι αποτελεσματική εάν η παρέμβαση είναι λειτουργική παρά αυστηρά μεθοδολογική. Οι λειτουργικές παρεμβάσεις είναι προσαρμοσμένες στις συγκεκριμένες ανάγκες, στόχους και προτιμήσεις του ατόμου, ενώ οι μεθοδολογικές παρεμβάσεις τείνουν να είναι πιο γενικές και παρέχουν πρακτικές που αφορούν μόνο στην διάγνωση.
Συγκινησιακή εναρμόνιση
Ένα κύριο χαρακτηριστικό της μουσικοθεραπείας είναι η δυνατότητά της να διευκολύνει τον συναισθηματικό συντονισμό. Αυτό χρησιμεύει ως γέφυρα μεταξύ των ανθρώπων και της μουσικής, καθώς και μεταξύ των ανθρώπων μεταξύ τους. Στη μουσικοθεραπεία, ο θεραπευτής δημιουργεί/αυτοσχεδιάζει μουσική με βάση τις εκφωνήσεις, την ένταση, τις κινήσεις, τη διάθεση και την ανταπόκριση του παιδιού στη θεραπευτική συνθήκη. Ο θεραπευτής ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές ανάγκες , με τρόπο ανάλογο της μητέρας προς το βρέφος. Η συγκινησιακή εναρμόνιση είναι σημαντικό μέρος της υγιούς ανάπτυξης του παιδιού, καθώς διευκολύνει τη σύνδεση με τη μητέρα, τη συναισθηματική ασφάλεια και την εμπιστοσύνη. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια του αμοιβαίου συντονισμού, αναδύεται η αίσθηση του εαυτού του βρέφους, ευνοεί την από κοινού ρύθμιση/εναρμόνιση του ζευγαριού, και το βρέφος αρχίζει να απολαμβάνει και να κατανοεί την διανοητική εγγύτητα (κάποιος άλλος, έξω από εμένα μπορεί να ξέρει πώς νοιώθω ή τι σκέφτομαι). Όλα αυτά τα πρώτα επιτεύγματα συμβάλλουν στην ανάπτυξη κοινωνικών, γνωστικών και γλωσσικών δεξιοτήτων.
Ομοιόσταση
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μουσική έχει βαθιά επίδραση στο ανθρώπινο σώμα και εξισορροπεί τις εσωτερικές λειτουργίες του. Κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, βοηθά το παιδί να ξεπεράσει συναισθήματα που απειλούν την ισορροπία τους, όπως άγχος, σύγχυση, φόβο ή υπερεπαγρύπνηση, ενισχύοντας έτσι τις ικανότητές αυτορρύθμισης και αυτοοργάνωσης.
Παράσυρση
Πρέπει να είμαστε σε θέση να συντονίζουμε τις αισθήσεις, τις κινήσεις και την προσοχή μας ρυθμικά για να επικοινωνούμε ή να ακούμε αποτελεσματικά. Μελέτες έχουν δείξει ότι η μουσική προάγει την παράσυρση και ως εκ τούτου αναπτύσσει συγχρονισμένη δράση.
Χρονικότητα και χρονισμός
Αν και στην πραγματική ζωή ο χρόνος είναι αντικειμενικός (το ρολόι δεν σταματάει), στη μουσική τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η μουσική είναι ευέλικτη ως προς την χρονικότητα (timing), που σημαίνει ότι ο θεραπευτής μπορεί να περιμένει το παιδί να "χωρέσει" στην μουσική πριν συγχρονισθούν. Αυτό προωθεί τον συντονισμό, τη σύγχρονη δράση, ενώ ταυτόχρονα παρέχει ευέλικτη δομή, κάτι που τα άτομα με ΝΑΔ δυσκολεύονται να πετύχουν λόγω των διαφορετικών διαπροσωπικών και αυστηρών τους ρυθμών. Αυτός ο τρόπος δημιουργίας ενότητας στη μουσική ενθαρρύνει την αυθόρμητη συμμετοχή και είναι ένας τρόπος σύνδεσης και διατήρησης της αλληλεπίδρασης.
Η μουσικοθεραπεία είναι μια μη παρεμβατική θεραπεία
Ο στόχος της μουσικοθεραπείας δεν είναι να «αλλάξει» το παιδί, αλλά να τον ενθαρρύνει να συμμετέχει ελεύθερα και με άνεση σε μια σχέση. Αυτό συμβαίνει διότι ο επιβαλλόμενη συνεργασία δεν ευνοεί την βούληση και τη αυτονομία του παιδιού, στοιχεία απαραίτητα για την ανάπτυξη της αυτογνωσίας και της κοινωνικής κατανόησης.
Περίληψη
Η μουσική δημιουργεί ουσιαστικές διαπροσωπικές συνδέσεις, οι οποίες προάγουν και συντηρούν τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και ενισχύουν την κοινωνική κατανόηση, την αυτοπεποίθηση και τις θετικές αλλαγές συμπεριφοράς. Με τη δημιουργία συνθηκών συντονισμού και συγχρονισμού με τους άλλους, συμβάλλει στην ποιότητα της μεταξύ τους επικοινωνίας. Μέσω της μουσικής δομής και οργάνωσης, του κινήτρου για δημιουργία και δίεύρυνση του μουσικού υλικού, καθώς και της προλεκτικής, φανταστικής της δύναμης, που παρακινεί τη σκέψη χωρίς να χρειάζεται περαιτέρω ερμηνεία, διεγείρονται οι γνωστικές ικανότητες. Τέλος, οι πρακτικές μουσικοθεραπείας ενθαρρύνουν την αυτονομία των συμμετεχόντων, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο λειτουργίας της αλληλεπίδρασης. Ως αποτέλεσμα, προωθούνται η διυποκειμενικότητα και ενισχύεται η κοινωνική γνώση.
Ελισάβετ Γεωργιάδη
Μουσικός/Μουσικοθεραπεύτρια (BM, PM, PMT)
Πρόεδρος του σωματείου Μουσική Κίνηση
Βιβλιογραφία
Mayer-Benarous H, Benarous X, Vonthron F, Cohen D. Music Therapy for Children with Autistic Spectrum Disorder and/or Other Neurodevelopmental Disorders: A Systematic Review. Front Psychiatry. 2021 Apr 9;12:643234. doi: https://doi.org/10.3389%2Ffpsyt.2021.643234
Mokobane M, Pillay BJ, Meyer A. Fine motor deficits and attention deficit hyperactivity disorder in primary school children. S Afr J Psychiatr. 2019 Jan 22;25:1232. doi: https://doi.org/10.4102%2Fsajpsychiatry.v25i0.1232.
Delafield-Butt, J., & Trevarthen, C. (2018). On the brainstem origin of autism: Disruption to movements of the primary self. In E. B. Torres & C. Whyatt (Eds.), Autism: The movement-sensing perspective (pp. 119–137). CRC Press/Routledge/Taylor & Francis Group. https://doi.org/10.1201/9781315372518-11
Dahan, A., Ryder, C. H., & Reiner, M. (2018). Components of Motor Deficiencies in ADHD and Possible Interventions. Neuroscience, 378, 34–53.
Feldman, R. (2007). On the origins of background emotions: from affect synchrony to symbolic expression. Emotion 2007, Vol. 7, No. 3, 601–611
Trevarthen, C., & Malloch, S. (2000). The dance of wellbeing: defining the musical therapeutic effect. Nordic Journal of Music Therapy, 9 (2), pp.3-17 https://doi.org/10.1080/08098130009477996
Bình luận